Millî Mücadele’de Siyasi Teşkilatlanmanın Sivil Toplum Veçhesi: Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin (Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti) Toplumsal Tabanı

Tarih boyunca ticari faaliyetlerde önemli bir merkez olan Trabzon, Osmanlı Devleti döneminde de bu özelliğini korumuştur. Tanzimat’tan sonra devletin bürokratik bir yapıya evrilmesi ve toplumun modernleşmesi ile birlikte Trabzon’daki Müslim-gayrimüslim eşraf da bu yeni yapı içerisinde yerini almıştır. Müslüman-Türk eşraf, kökleri bakımından çoğunlukla -bölgede ağalık olarak bilinen- ayan ailelerine mensuptur. Günümüzde dahi nüfuzlarını hissettiren ayan bakiyesi aileler ve muhtelif şekillerde ekonomik güç elde etmiş olan Müslüman-Türk dokusundaki diğer sosyal gruplar zamanla yükselen bir tüccar zümresi oluşturmuştur. Bu zümrenin, gayrimüslim veya yerel burjuvazi ile rekabetindeki oranı bu çalışmanın konusunu aşmakla birlikte bahsi geçen zümre ticaretten bürokrasiye, siyasi faaliyetlerden sosyal ve kültürel yaşama kadar şehirde kendisini hissettirmiş, özellikle II. Meşrutiyet yıllarından itibaren topluma önderlik edecek bir seviyeye ulaşmıştır. Bu süreçte siyasi eğilim olarak temelde İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası destekçisi şeklinde iki gruba ayrılan Trabzon eşrafı Rus işgalinin sonlanmasının ardından Müslüman dokunun öncüsü olmaya devam etmiştir. 1916-1918 yılları arasında gerçekleşen işgal ve muhacirlik yıllarının yaralarını sarmak için uğraş veren Trabzon ahalisi, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında bölgelerinin yeniden istilaya uğrama ihtimali ve Osmanlı Devleti’nden kopma tehlikesi karşısında mücadele etmek amacıyla bir millî müdafaa organizasyonu oluşturmak üzere harekete geçmiş, bu organizasyona Trabzon’un Müslüman-Türk burjuvazisi öncülük etmiştir. Bu zümrenin siyasi çekişmeyi bir kenara bırakarak 1918 yılının sonlarından itibaren başlattığı teşkilatlanma çalışmaları, Paris Barış Konferansı’nda bölgede Pontus Devleti ve Ermeni Devleti kurulması yönünde yürütülen iç ve dış ayrılıkçı faaliyetler dolayısıyla hız kazanmış ve Şubat 1919’da Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti’nin (TMHMC) kurulmasıyla neticelenmiştir. Erzurum Kongresi’nin toplanmasında öncülük eden TMHMC’nin buradan başlayarak sürdürdüğü muhalif yaklaşım, cemiyete yönelik İttihatçılık ve usulsüzlük suçlamalarıyla birlikte 1922 yılı başından itibaren farklı bir boyuta ulaşmıştır. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin yönetim kademesi 1919-1923 yılları arasında mevcut siyasi koşullar çerçevesinde dikkat çekici boyutta değişikliklere uğramıştır. Cemiyet’in 1919-1923 yılları arasında görev alan kurucu veya yönetici üyelerinin özelliklerine bakıldığında Trabzon’un köklü ayan bakiyesi hanedan ve eşraf ailelerine mensup oldukları; kimi İttihatçı, kimi İtilafçı olan bu üyelerin başta tüccar kesimi olmak üzere eski mebus, mülki idareci, hukukçu, aydın, din adamı, eğitimci gibi geniş bir yelpazede yer aldıkları görülür. Bu özellikleri ile topluma hitap etmede öncü konumda yer alan yönetimdeki üyeler gerek Millî Mücadele boyunca gerekse Cumhuriyet’in ilanı sonrasında bu statülerini devam ettirmiş, sonraki yıllarda da Trabzon’un siyasi ve sosyal-kültürel yaşamını şekillendiren öncü simaları olarak kendilerini göstermiştir.

Atıf vermek için tıklayın.

Not: Crossref'te bulunan "Actions" sekmesi üzerinden atıf metnine ulaşabilirsiniz.